Het probleem

Terwijl de obesitasepidemie wereldwijd om zich heen grijpt, moet onze samenleving ook het hoofd bieden aan een ander volksgezondheidsprobleem: ondervoeding bij ouderen. Vandaag de dag is in België 1 Belg op 10 ouder dan 65 jaar ondervoed. De incidentie is hoger in ziekenhuizen en in rusthuizen. Eind 2008 onderzocht NutriAction¹ de voedingssituatie van bijna 5000 Belgen ouder dan 70, zowel ouderen die nog thuis wonen (1.000) als ouderen die in een rust- en verzorgingstehuis verblijven (4.000). Uit de resultaten bleek dat in onze rusthuizen bijna zes ouderen op tien (57%) een reëel risico op ondervoeding liepen² en dat 16% van de gepolste personen ondervoed was. Bij de thuiswonende ouderen liep 49% het risico op ondervoeding en bleek 12,8% ondervoed. Het percentage ondervoede patiënten in de Belgische ziekenhuizen wordt dan weer geraamd op 30 tot 40%. Ook de resultaten van een andere studie, uit 2009, over de voedingssituatie van geriatrische patiënten in de Belgische ziekenhuizen zijn onrustwekkend: vier op de vijf patiënten zijn ondervoed of lopen het risico op ondervoeding³ .

De oorzaken van ondervoeding zijn velerlei. Ondervoeding bij ouderen kan het gevolg zijn van verminderde voedselinname door verlies van eetlust, kauw- of slikproblemen, beperkte financiële middelen, of nog, door het sociale isolement waarin ze leven.

Een andere mogelijke oorzaak van ondervoeding is dat het lichaam extra voedingsstoffen nodig heeft, meer dan gewoonlijk, bijvoorbeeld door een ziekte. Indien in deze behoefte niet wordt voorzien, zal de oudere geleidelijk aan ondervoed geraken.

Er is sprake van ondervoeding bij een onvrijwillig gewichtsverlies van meer dan 10% in de afgelopen maanden of van meer dan 5% in de laatste maand. Iemand boven de 70 jaar is ondervoed als hij een body mass index (BMI) van minder dan 20 kg/m² heeft.

Ondervoeding bij ouderen veroorzaakt voornamelijk spierverlies en daardoor ook een versneld verlies van autonomie en mobiliteit voor de ouderen zelf en vereist daardoor een supplementaire aanpak bovenop de belangrijke uitgaven voor gezondheidszorg.

Kosten voor de gezondheid

Ondervoeding zet het lichaam onder druk. Het kan niet langer naar behoren functioneren en dit heeft een negatieve weerslag op de gezondheid. Ondervoeding leidt tot:

Een groter aantal ziekteverwikkelingen.
Verhoogd risico op valpartijen en breuken.
Langzamer herstel na een ziekte of ziekenhuisverblijf.
Langer ziekenhuisverblijf.
Verhoogde mortaliteit.

Ondervoeding gaat samen met verlies van de spierkracht waardoor de ouderen minder mobiel worden.

Het verlies van mobiliteit leidt tot:

Aanzienlijk verlies van de levenskwaliteit voor de oudere.
Verlies van autonomie.

Het verlies van autonomie is een belangrijke reden voor opname in een rust- en verzorgingstehuis (RVT).

Financiële kosten

Aan ondervoeding bij ouderen is een gigantische kostprijs verbonden. In het Verenigd Koninkrijk zijn deze kosten zelfs dubbel zo hoog als de kosten door obesitas. Ondervoeding en de bijhorende risico’s leiden tot hogere ziekenhuiskosten. Recente studies tonen aan dat de ziekenhuiskosten voor een ondervoede patiënt ongeveer 19% hoger zijn dan voor een "gewone" patiënt met gelijkaardige ziekteverschijnselen. Uit een aanvullend onderzoek blijkt dat ondervoeding tijdens het ziekenhuisverblijf eveneens tot hogere uitgaven voor gezondheidszorg leidt. Zo kunnen de ziekenhuiskosten van medisch ondervoede patiënten 75% hoger liggen dan deze van goed gevoede patiënten.

Talrijke rapporten hebben deze alarmerende situatie vastgesteld en aangetoond dat dit volksgezondheidsprobleem acuut is en dringend moet worden aangepakt. Ondervoeding stond al in 2003 op de agenda van de Raad van Europa, die een resolutie uitvaardigde met aanbevelingen voor de lidstaten om ondervoedingsproblemen in ziekenhuizen snel te detecteren en op te volgen. Omdat de voedingsstrategieën van de Europese landen geen rekening hielden met de ondervoedingsproblematiek (maar integendeel bijna uitsluitend waren gericht op obesitas), beslisten in 2006 een aantal experts⁴ om de werkgroep European Nutrition for Health Alliance op te richten, die zich in opdracht van het Europees Parlement uitsluitend wijdt aan het ondervoedingsprobleem. De werkgroep heeft tot doel de lidstaten bewust te maken van de noodzaak om het ondervoedingsprobleem dringend aan te pakken en een Europese agenda met actiepunten op te stellen.

De aanpak en preventie van ondervoeding is in België één van de krachtlijnen van het Nationaal Voedings- en Gezondheidsplan (NVGP-B 2005-2010). Het plan moet de nodige maatregelen vastleggen om ondervoeding in de ziekenhuizen, in de rust- en verzorgingstehuizen en in de thuiszorg terug te dringen.

Met uitzondering van aanbevelingen van screeningstools voor de verschillende settings en financiering van nutritieteams zijn echter nooit verdere concrete actieplannen op het terrein voortgevloeid. Toch zijn de maatregelen om ondervoeding aan te pakken gekend en eenvoudig in te voeren. Bovendien blijkt in andere buurlanden (onder meer in Nederland) dat de snelle bestrijding van ondervoeding bij ouderen niet weegt op het gezondheidsbudget, integendeel.

¹NutriAction is een Belgisch platform gewijd aan ondervoeding. Het werd opgericht op initiatief van de Société Belge de Nutrition Clinique (SBNC), de Vlaamse Vereniging voor Klinische Voeding en Metabolisme (VVKVM), de Société Scientifique de Médecine Générale (SSMG) en Domus Medica (met steun van Nutricia Clinical Nutrition).
²Als gevolg van onevenwichtige voeding of verminderde eetlust.
³Evaluatie van de ondervoedingsgraad in de geriatrische departementen (Defloor, Grypdonck, Bocquaert, Vanderwee, Folens, Lardennois, 2009).
⁴Onder voorzitterschap van prof. Olle Ljungqvist van de European Society for Clinical Nutrition and Metabolism (ESPEN) en medevoorzitterschap van prof. Jean-Pierre Baeyens van de International Association of Gerontology and Geriatrics (IAGG).

Uit Gerkens M., Burgeon C., Detiège M., de Block M.,. Voorstel tot resolutie voor een betere aanpak van ondervoeding bij ouderen. Ronde Tafel - 19 mei 2011 Parlement Brussel.